Inleiding
Aangezien huidveroudering eigen is aan ouder worden vatten we in deze FormulariumInfo de praktische gegevens samen voor de verzorging van de ouder wordende huid en veel voorkomende huidaandoeningen.
Karakteristieken van de ouder wordende huid
Huidveroudering:
Intrinsieke veroudering: dit is de fysiologische veroudering, in bijna alle onderdelen van de huid, los van elke externe invloed. Het gevolg hiervan is een vermindering van de fysiologische reservecapaciteit en een toename van de kwetsbaarheid. De capaciteit om vitamine D te produceren neemt af. De intrinsieke veroudering valt het best te beoordelen op die delen van de huid die niet (minst) aan de zon zijn blootgesteld.
Extrinsieke veroudering: is dat deel van de huidveroudering dat door omgevingsfactoren wordt veroorzaakt. Blootstelling aan UV-straling is hierbij verreweg de belangrijkste factor. Hierbij kan directe DNA-schade optreden (UVB), naast indirecte schade (via vorming van reactieve verbindingen door UVA). Door (intrinsieke) verouderingsprocessen verlopen de DNA-herstelmechanismen moeilijker en vermindert het regeneratief vermogen. Andere externe factoren zijn roken (door oxidatieve stress en verminderde doorbloeding ontstaan meer rimpels, hyperpigmentatie en vergeling; er is een dosis-effectrelatie aangetoond op rimpelvorming) , luchtvervuiling (fijnstof, polycyclische aromatische waterstofverbindingen, stikstofdioxide, ozon), alcoholgebruik, … De externe factoren kunnen veranderingen in de huid teweegbrengen die anders niet zouden ontstaan (zoals bv. lentigines die alleen ontstaan door jarenlange blootstelling aan zonlicht). Deze omgevingsfactoren kunnen ook intrinsieke huidverouderingsprocessen beïnvloeden. (bv. afname van de integriteit van het huidcollageen)
Ook de huidadnexen verouderen. Zo daalt het aantal eccriene zweetklieren met de leeftijd. Het vermogen van de zweetklieren om te reageren op stimuli (zoals bv. van adrenaline en acetylcholine) neemt af met stijgende leeftijd. Dit draagt bij tot de gekende afname van thermoregulatie bij het ouder worden. Deze veranderingen schijnen eveneens een belangrijke bijdrage te leveren tot tragere wondgenezing. De activiteit van apocriene zweetklieren vermindert bij het verouderen (waardoor de lichaamsgeur vermindert).
Er treden grote veranderingen op in de lichaamsbeharing. Zowel bij mannen als bij vrouwen neemt de axillaire en pubisbeharing af. Anderzijds ziet men, althans bij mannen, een toenemende beharing aan de wenkbrauwen, externe gehoorgangen en neus. Bij vrouwen is er vaak meer beharing op de kin en bovenlip. In het algemeen worden de haren dunner en fragieler. De talgklierproductie neemt met de helft af. Hiermee verhoogt o.a. de kans op xerosis (huiddroogte), maar misschien ook op bepaalde infecties.
De dikte van de subcutane vetlaag neemt af en dit zou eveneens kunnen bijdragen tot een verminderde thermoregulatie. Hierdoor vermindert ook de bescherming tegen traumata.
Klinische tekenen van huidveroudering
Rimpels
Rimpels zijn bij uitstek het teken van veroudering van de huid. Ze zijn het gevolg van verlies van elasticiteit van de huid. Er zijn oppervlakkige en diepe rimpels. De oppervlakkige rimpels zouden veroorzaakt worden door van dermale en epidermale veranderingen, de diepe rimpels door dermale en hypodermale veranderingen.
Elastose
Bij elastose is de huid dik, ruw en geelachtig ( ‘peau citriéine de Milian’). Blootstelling aan UVB speelt een belangrijke rol. Er zijn verschillende klinisch beelden. De cutis rhomboïdalis nuchae zijn zeer karakteristieke ruitvormige velden, afgelijnd door diepe plooien in de nek, vooral bij personen die veel aan weer en wind zijn blootgesteld. De erythrosis interfollicularis colli komt voor op de laterale zijde van de hals, is rozerood gekleurde met vele telangiectasieën en kleine folliculaire papels (lijkend op kippenvel). Periorbitaal komt de ziekte van Favre of Racouchot of nodulaire elastose voor: elastose met grote zwarte comedonen en nodulaire cystjes. Illustraties van deze aandoeningen zijn te vinden op www.huidziekten.nl onder het hoofdstukje ‘elastosis senilis’.
Fragiliteit
Verhoogde fragiliteit van de huid manifesteert zich o.a. door optreden van seniele purpura (van Bateman). Deze zijn vooral prominent aanwezig op handrug en onderarm en ontstaan na zeer lichte traumata of soms spontaan. Ze verdwijnen ook spontaan.
Vasculaire tekenen
Seniele angiomen zijn rode punctiforme letsels of grotere koepelvormige tumoren op de romp. ‘Venous lakes’ zijn paarse letsels vooral op lippen en oorschelpen.
Pigmentstoornissen
Er zijn hypo- en hyperpigmentaties: epheliden (sproeten) en lentigines.
Prolifererende letsels
De meest voorkomende goedaardige letsels bij een ouder wordende huid zijn verrucae seborrhoïcae (op de romp), gehypertrofieerde talgklieren (vooral op het voorhoofd) en mollusca pendula (in nek, oksels en liezen). Onder de premaligne en maligne letsels zijn vooral actinische of seniele keratose en het basocellulair carcinoom de meest frequente. Actinische keratose kan evolueren tot een spinocellulair epithelioom. Maligne melanomen zijn evenmin zeldzaam. Ze ontstaan uit een bestaande naevus of de novo.
Slijmvliesafwijkingen
Wanneer de bovenlip over de onderlip hangt kan in de mondhoeken perlèche of cheilitis angularis ontstaan. Dit kan de groei van allerhande bacteriën en gisten (in het bijzonder Candida albicans) in de hand werken. Een slecht passend kunstgebit ligt vaak aan de basis van dit probleem.
Xerosis
Xerosis of huiddroogte is een zeer frequent voorkomend probleem van de ouder wordende huid: meer dan 50% van de ouderen hebben een droge huid (Berger TG, Shive M, Harper GM. Pruritus in the older patient. A clinical review. JAMA 2013;310: 2442-50) In de winter is de last meer uitgesproken. Vooral de benen zijn getroffen. Deze uitdroging kan dermate ernstig zijn dat de huid een gecraqueleerd aspect krijgt met een inflammatoire componente. Dit is asteatotisch eczeem of craquelé eczeem. Geregeld hydrateren van de huid is hier van het grootste belang, maar lokale corticoïden kunnen ook worden toegepast. Zie hiervoor het desbetreffend hoofdstuk van het formularium Ouderenzorg (link: https://www.farmaka.be/nl/formularium/295#main).
Jeuk
Hier gaat het over chronische jeuk (per definitie: langer dan 6 weken)
Rosacea
Rosacea is een acneïforme eruptie zonder comedonen, meestal symmetrisch verspreid over neus, wangen, voorhoofd en kin. Voor diagnostiek en behandeling zie Hoofdstuk Dermatologie Formularium Ouderenzorg en rosacea richtlijn van NICE (http://www.pcds.org.uk/clinical-guidance/rosacea)
Oudere huid : Verzorging van de gezonde huid
De basis is milde reiniging en het gebruik van hydraterende producten met een voldoende hoog lipiden gehalte.
Milde reiniging wil zeggen: vermijden van klassieke zeep en van de agressieve alkylsulfaten en alkylethersulfaten (zitten ook in reinigingsmiddelen voor kledij). Aanbevolen zijn surrogaatzepen die de pH van de huid ongewijzigd laten (‘syndets’). Deze bevatten sulfosuccinaten, alkylglycosiden, isothionaten, betaïnen, tweens en alkanolamiden. Indien men toch zeep gebruikt zijn overvette zeep en glycerinezeep te verkiezen.
Schuimbaden en langdurige blootstelling aan warm water met tensiden (of surfactanten) is te vermijden. Badadditieven op basis van zetmeel of olie worden aangeraden.
Na het reinigen kan gebruik gemaakt worden van hydraterende body-lotions en crèmes.
Geschikt zijn water in olie (W/O) emulsies, maar deze zijn nogal plakkerig en glanzend, want het is water in olie gedispergeerd . Olie in water (O/W) emulsies met een rijke vetsamenstelling worden meer gebruikt. De keuze van de emulgator die gebruikt wordt om olie en water te kunnen mengen zal het type van de crème bepalen (www.huidziekten.nl) De O/W emulsies kunnen ‘natural moisterizing factors’ (NMF’s) bevatten: aminozuren, lactaten, ureum, suikers, minerale zouten en pyrolidoncarboxylzuur. Emolliëntia op basis van oliën, vetten en wassen hebben een plaats. Deze maken de huid minder ruw en houden het eigen vochtverlies tegen waardoor de huid beter gehydrateerd blijft. Men blijft best op zijn hoede voor valpartijen, waarvan het risico toeneemt door de gladheid van de huid
Oudere huid :Verzorging van huidaandoeningen
Jeuk
De behandeling van jeuk is voor zoveel als mogelijk etiologisch. Verder moeten situaties vermeden worden die de jeuk in de hand werken, zoals warme omgevingstemperatuur, droge lucht en het gebruik van verzorgingsproducten die huidirritatie in de hand kunnen werken (zie verder). Daarnaast zijn allerhande topische behandelingen beschikbaar.
Emolliëntia op basis van vaseline, vloeibare paraffine (paraffineolie) en glycerol (glycerine). Meestal wordt aangeraden deze producten meermaals daags aan te brengen en dan nog bij voorkeur kort na het wassen (stortbad, bad)
Naast topische behandelingen zijn er ook middelen die via systemische weg kunnen worden toegediend. Een literatuuronderzoek vond slechts 1 klein gerandomiseerd onderzoek van een antihistaminicum van de eerste generatie (oxatomide) voor de behandeling van pruritus senilis
Voor de behandeling van jeuk ten gevolge van chronisch nierlijden is een mogelijke werkzaamheid van gabapentine en pregabaline aangetoond. Zo blijkt gabapentine (100 tot 300 mg drie maal per week) werkzaam bij personen met nierinsufficiëntie
Er zijn meldingen van het effect van SSRI’s bij veralgemeende jeuk, maar hierover is geen betrouwbaar onderzoek beschikbaar. Er is jeukwerend effect aangetoond door gebruik van antagonisten van opioïdreceptoren (naltrexon, naloxon, nalmefeen) bij chronische nierinsufficiëntie en cholestase
Ook lichttherapie (UVB al dan niet in combinatie met UVA) kan jeuk ten gevolge van diverse aandoeningen verminderen. Ook dit valt buiten het domein van de eerste lijn.
Veneuze ulcera
Veneuze insufficiëntie komt frequent voor. In ernstige gevallen kunnen hierbij veneuze ulcera ontstaan.
Decubitus ulcera komen vooral voor bij bedlegerige personen. Preventieve maatregelen bestaan uit geregelde positieveranderingen, het vermijden van schurend of gesteven linnen, het vermijden van opwarmen en macereren van de huid door occlusie of door gebruik van waterdichte onderleggers en agressieve zepen. Voor uitgebreide informatie over de preventie en behandeling van decubitusletsels verwijzen we naar NHG-Standaard Decubitus(Eerste herziening)
Bulleuze pemfigoïd
Bulleuze pemfigoïd is een auto-immune aandoening die vooral bij ouderen voorkomt
Behandeling met orale corticosteroïden wordt geadviseerd. Het effect (onderdrukken van de inflammatie en verdwijnen van de blaren) is meestal snel, waarna de dosis wordt afgebouwd. Als startdosis wordt 0,75 mg – 1 mg prednison/kg per dag ( dit is ongeveer 0,60 mg – 0,80 mg methylprednisolon/kg per dag) aangeraden bij ernstige gevallen. In minder ernstige gevallen volstaat een lagere dosis. Tijdens de afbouwfase is de kans op herval groot. De totale duur van de behandeling is minstens maanden maar soms onbeperkt. Ook van lokaal aan te brengen van corticosteroïden is bij milde en matige vormen een gunstig effect te verwachten. Andere bijkomende behandelingen naast corticosteroïden zijn azathioprine en bepaalde antibiotica omwille van hun anti-inflammatoir effect (bv. tetracycline). De tussenkomst van een dermatoloog is meestal noodzakelijk.
Geef ons uw mening!
Het "Formularium Ouderenzorg" en de "Geneesmiddelenfiches" zijn levende werkdocumenten die opgesteld worden door artsen en apothekers voor alle zorgverstrekkers in de ouderenzorg.
Een permanente herwerking en aanpassing staat garant voor een nauwe aansluiting bij de praktijk en bij de recente wetenschappelijke inzichten.
Indien u reacties of vragen heeft, u suggesties wil geven om de praktische bruikbaarheid te optimaliseren kan u ons contacteren via redactie@bcfi.be
Colofon
Eindredactie: N. Reusens
Adjunct-hoofdredacteur: P. Chevalier
Redactie: A. Chaspierre, L. Christiaens, T. Christiaens, B. Couneson, M. Hanset, M.A. Janssens, J. Lannoy, I. Leunckens, W. Staessen, J.P. Sturtewagen, M.A. Van Bogaert, J. Van Elsen, C. Veys
Medewerkers: D. Boudry, S. Vanderdonck
Correspondentie-adres voor de inhoud van het Formularium Info: redact@formularium.be;
Correspondentie-adres voor abonnementen, adreswijzigingen: Kleindokkaai 18, 9000 Gent; tel 09 265 76 40;
e-mail: secret@formularium.be
Verantwoordelijke uitgever: J. Lannoy, Kleindokkaai 18, 9000 Gent
Website: www.farmaka.be/nl/formularium
Het Formularium Info komt tot stand met financiële steun van het RIZIV, dat de onafhankelijkheid van de redactie respecteert.
